دوران زمین شناسی در رشتخوار
ستره نقشه زمین شناسی 1:100000 رشتخوار در محدوده َ30 و˚59 تا ˚60 طول شرقی و َ30 و˚34 تا ˚35 عرض شمالی واقع شده است.
از مهمترین راههای دسترسی به منطقه ، جاده تربت حیدریه به خواف و تایباد است که از شمال غرب به جنوب شرق منطقه امتداد مییابد. راههای فرعی متعددی، امکان دسترسی به مناطق داخلی محدوده را فراهم میسازد.
زمین شناسی عمومی
قدیمی ترین واحدهای سنگی ورقه رشتخوار واحدهای متاولکانیک، سنگ آهکهای دگرگون شده و شیستهایی با سن احتمالی پرکامبرین یا پالئوزوئیک پایینی است، که بطور محدود در گوشه شمال شرق منطقه (کوه تیغ سیاه و شرق کوه کمر قشقه) رخنمون دارند.
تمامی واحدهای سنگی که در منطقه رخنمون دارند در شکل (1)
مشخص شده است. شکل (2)
پراکندگی سنگهای آذرین و شکل (3)
پراکندگی سنگ آهک، مارن، دولومیت و ... را در محدوده ورقه زمین شناسی مورد نظر نشان می دهد.
قدیمیترین تشکیلات رسوبی بدون دگرگونی شامل یک سکانس منظم و ضخیم لایه از ماسه سنگ و شیل سیلتی است که در کوه هراس در جنوب شرق ورقه رخنمون دارد (واحد Js ) و ممکن است هم ارز سازند شمشک با سن ژوراسیک باشد .
تناوب لایههای سیلت و ماسه سنگ معمولاٌ از ضخامت 10 سانتی متر تا یک متر تغییر میکند. به طرف قاعده ضخامت طبقات ماسه سنگ 5 تا 10 متر میشود و این حالت تا 400 متر تناوب دارد.
سازند شمشک بصورت دگرشیبی بوسیله سنگ آهکهای کرتاسه فوقانی (K2l2) پوشیده میشود و در آنتی کلینالهای کوه قلعه دختر و کوه ناهور برونزد دارند این واحد سنگی با آهکهای قرمز نازک لایه شروع میشود و ضخامت آن از چند ده سانتی متر تا 20 متر متغیر است. این مجموعه بوسیله تشکیلات بایومیکرایت خاکستری تا سیاه و هیپوریت دار و بایواسپارایت پوشیده میشود .
میکریتهای ماسهای سفید فسیل دار بهمراه یک میکرو رخساره آهکی حاوی فسیل پلانکتون با سن تورونین میانی یا سنونین زیرین بر روی مجموعه فوق قرار گرفته است.
واحدهای سنگی منسوب به این زمان را عمدتاً سنگهای ولکانیکی تشکیل میدهند که در دو سری متفاوت قابل بررسی است :
- سری قدیمی تر (احتمالاً پالئوسن) که در شمال شرق نقشه (در انتی کلینال کوه قلعه چشمه) برونزد دارد. درمنطقه پساکوه ولکانیکها یک واحد مستقل را تشکیل دادهاند که ادامه یک سکانس ولکانیکی بزرگ در ورقه مجاور است. این واحد شامل آندزیت پورفیری و توف (واحد (Ea) است. دایکهای موازی با ترکیب ریوداسیت و میکروگرانیت بطور گستردهای این ولکانیکها را قطع کردهاند. همچنین یک توده بزرگ مونزونیتی در ولکانیکهای منطقه نفوذ کرده است. در آنتی کلینال کوه قلعه چشمه، سنگ آهکهای سنومانین بوسیله برش و توف (واحد (Eab) بازالت و تراکی آندزیت پوشیده شدهاند.
- سری ولکانیک جوانتر، در گوشه جنوب شرقی ورقه رخنمون دارد و شامل داسیت - آندزیت- بازالت و توف (Eda) است. این مجموعه بر روی کنگلومرا (واحد Ec) قرار میگیرد که به نظر میرسد به صورت دگر شیب بر روی ولکانیکهای ائوسن قدیمی تر قرار گرفته است. این واحد آواری ضخامتی حدود 100 متر دارد و در قاعده شامل ماسه سنگ است و با یک واحد کنگلومرای قرمز ادامه می یابد. قطعات کنگلومرا شامل سنگ آهکهای هیپوریت دار و سنگ آهکهای سیاه و پبلهایی از شیستهای سرسیتی است.
• الیگوسن
رخسارههای این محدوده سنی در شمال شرق و جنوب شرق نقشه متفاوت است. در گوشه شمال شرق سکانس الیگوسن با یک کنگلومرای تیره رنگ و ماسیو (Ocgl)آغاز میشود که بر روی آندزیتها واحد (Ea) قرار گرفته است. سپس تشکیلات منظم ماسه سنگ و میکریت واحد (Osdc ) نهشته شدهاند که دارای لنزهای کنگلومرایی هستند
این توالی با یک سری منظم از ماسه سنگ و کنگلومرا که حدود 2000 متر ضخامت دارد پوشیده میشود واحد2 (Ocg) واحد کنگلومرایی از پبلهای نیمه زاویه دار آهکهای تیره یا خاکستری – آبی، میکا شیست و کوارتزیت تشکیل شده است.
در رشته کوههای جنوبی، الیگوسن با واحد کنگلومرایی واحد (Ocg ) آغاز میشود که بر روی رسوبات ژوراسیک و کرتاسه قرار گرفته است. این واحد ضخامتی حدود 50 تا 150 متر دارد و از قطعات غیر جور شده و با گرد شدگی کم آهکهای هیپوریتی (Obk)، سنگهای آذرین و شیستها تشکیل شده است. بر روی این واحد، تشکیلات سفید رنگ سیلتستون و سیلت ماسهای با تداخل لایههای آهک دولومیتی و ژیپس واحد (Osh )قرار میگیرد. در این مجموعه تداخلهای باریکی از ماسه سنگ نیز وجود دارد .
بر اساس گزارش حاشیه نقشه 1:100000 رشتخوار، بر روی واحدهای آهکی کنگلومرایی با دانههای ریز تا درشت خاکستری - سبز، ماسه سنگ و بطور متناوب لایههای سیلت قرار گرفته است. لایههای ماسه سنگ به سمت بالا کاهش مییابند و به طور جانبی ناپدید میشوند. قسمت پایین این سازند ماسه سنگهای میکریتی مشابه سازند زیرین و شامل استراکود و جلبک است.
بالاترین سازند قابل مشاهده در محدوده سنی الیگوسن، مجموعهای شامل سیلتستون، میان لایههایی از کنگلومرا و ماسه سنگ و رسهای به رنگ قرمز حاوی نمک و گچ واحد (Ost2 ) است که بیشتر در بخشهای میانی محدوده مورد مطالعه رخنمون دارند
• نئوژن
قاعده نئوژن بوسیله کنگلومرایی واحد( Ngcl ) که با رسوبات الیگوسن ناپیوستگی دارد مشخص میشود. ضخامت آن حدود 200 متر و قطعات آن جورنشده است. قطعات آن متشکل از سنگ آهک دولومیتی و سنگ اهک کرتاسه فوقانی و گاهی قطعات سنگهای ولکانیکی است .
گسترش این واحد در جنوب نقشه با تناوبی از ماسه سنگهای دانه درشت همراه میشود که به سمت بالا کنگلومرای ماسهای و نهایتاً لایهای ضخیم تر از سیلت واحد (Ngcs ) را بهمراه دارد. بر روی این واحد یک لایه از رسهای قرمز رنگ حاوی گچ و نمک قرار دارد که بوسیله یک ماسه سنگ دانه ریز پیشرونده واحد1(Ngst ) پوشیده میشود. بر روی آن یک کنگلومرای دیگر واحد (Ngc2 ) که حاوی پبلهای ولکانیک، آهک و دولومیتی است، قرار میگیرد. این مجموعه با لایههای سیلتی و نهایتاً ماسه سنگ دانه درشت واحد( Ngst2 ) ولایههای رسی قرمز و سیلتستون واحد (Ngcl ) ختم میشود .
• کواترنر
رسوبات کواترنری قدیمی تر با تراسهای گراولی فراوان واحد( Qt1 ) مشخص میشوند. این رسوبات در نزدیکی ارتفاعات با پهنههای گراولی یا دشت واحد 2 (Qt )و مخروطهای آبرفتی واحد (Qt2p ) همپوشانی دارند. ماسهها و رسها در پایین افتادگی درهها یا پهنههای رسی واحد (Qc ) نهشته شدهاند. آبرفتهای جدید رودخانهای واحد (Qal ) داخل تراسها و بخشهای حاشیه کفههای نمکی برجای گذاشته شدهاند .
رسوبات الیگوسن به موازات ساختمانهای اصلی منطقه گسل خورده و چین خوردهاند. رسوبات ژوراسیک تا الیگوسن، مثل کوه هراس در جنوب شرق و کوه نامج در مرکز ورقه با امتداد NNW-SSE ، احتمالاً بوسیله یک سیستم گسلی دیگر با همان روند جدا شدهاند. روند مشابهی در شکستگیهای که رسوبات کرتاسه فوقانی را به بلوکهایی جداگانه تقسیم کردهاند، دیده میشود.
سازند شمشک در کرتاسه فوقانی چین خوردگی پیدا کرده است. فاز اصلی چین خوردگی ممکن است در اوائل سیمرین پیشین اتفاق افتاده باشد. رسوبات کرتاسه زیرین رخنمونی ندارند و احتمالا بوسیله فرسایش از بین رفتهاند .
حرکات تکتونیکی لارامین باعث کامل شدن فرسایش آنها و چین خوردگی رسوبات بعدی شده است. در ائوسن زیرین و احتمالاً پالئوسن سکانسهای ضخیمی از ولکانیکها بوسیله حرکات ائوسن میانی تحت تاثیر قرار گرفتهاند. این رخدادها در ائوسن پایانی با نفوذ تودههای مونزونیتی و دایکهای همراه در گوشه شمال شرق ورقه ادامه یافته است .
رسوبات الیگوسن در طول آلپین میانی چین خورده و گسلیده شدهاند. قبل از رسوبگذاری رسوبات نئوژن این گسل خوردگی و چین خوردگی در شمال شرق ورقه شدیدتر بوده است. این فاز کوهزایی با فرسایش و ته نشست رسوبات نئوژن ادامه یافته است که ممکن است تحت تاثیر سیستم گسلی جدیدتر نیز قرار گرفته باشد .
منابع:
[1] نقشه زمین شناسی 1:100000 رشتخوار، انتشارات سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور
[ 2 ] محمد حسن کریم پور و سعید سعادت، 1385، مطالعه و بررسی پتانسیلهای معدنی و تعیین اولویتهای اکتشافی با استفاده از دادههای ماهوارهای، آلتراسیون، ژئوشیمی و ژئوفیزیک در محدوده ورقه رشتخوار، مرکز تحقیقات ذخایر معدنی شرق ایران.
روند اصلی چین خوردگیهای منطقه (بالاآمدگیهای الیگوسن و سنگهای قدیمیتر) شمال غربی – جنوب شرقی است که با حوضههای کشیده و انباشته از رسوبات نئوژن و کواترنری جدا میشوند. در گوشه شمال شرق ورقه یک سیستم گسلی با روند NW-SE مشاهده میشود که ولکانیکهای ائوسن را از رسوبات الیگوسن جدا میکند (شکل 4).
